فصل چهارم

· روش اجرای هنر قلمزنی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیر ریزی کرد وسپس طرح را روی کار انتقال داد و آن گاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.

1. شیوه قیر ریزی ظروف یا بوم های قلمزنی    

  قیر ریزی ظروف به دو صورت انجام می شود:

قیر ریزی بوم های تخت و مسطح        

 در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند.  در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیر ریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد.  خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می کند.

پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه در آید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را بر می دارند و کار را روی لوح شروع می کنند.

روش قیر ریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی     

در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می دهند و سپس با ملاقه قیر را درون طرف می ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.

2. شیوه های انتقال طرح     

 وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلة اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود.

چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:

روش گرد کردن          در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.

اجرای مستقیم طرح روی بوم         در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند.

شیوه استفاده از کاغذ کُپی    

 در این روش ابتدا سطح بوم را پاک کی کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.

شیوه چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی     

 در این روش اصل  کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را بر می دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می کند و با استفاده از تکنیک وسبک های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می کند.

3. شیوه در دست گرفتن چکش   

 بعد از این که هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می گیرد که بالا و پایین رفتن چکش  مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.

هنرمند باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می شود، اجرای کار راحت تر انجام پذیرد.

4. شیوه در دست گرفتن قلم    

 روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می دهند. از انگشت کوچک برای تکیه گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می شود.

باید توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه 90 درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کم تر از 90 درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

5. سبک های هنر قلمزنی        

  اجرا و کار قلمزنی به شیوه های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می شود. این شیوه ها عبارت اند از:

ریزه کاری         ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلمزنی می کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینة کار را از طرح جدا می کنند.

برجسته کاری        در این روش هر دو طرف بوم فلزی کار می شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می کنند. این کار را هنر بخشیدن به نقوش می گویند. این شیوه دربارة اشیایی قابل اجراست که امکان ضربه زدن از هر دو جهت وجود دارد. از این شیوه در بوم های مسطح بیش تر استفاده می شود.  در این روش شیوه کار به این شکل است که ابتدا طرح یا زمینه کار را پایین برده و طرح را از آن جدا می کنند و یا این که سطح زمینه کار را از یک طرف قیر می ریزند و با قلم های مخصوص و بدون آج، آن را فرو برده و بعد قیر را از آن جدا می کنند و از سمت دیگر سطح کار را قیراندود می کنند و طرح را روی طرف دیگر اجرا می کنند.

تکنیک عکسی            در این سبک با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی کنند.

تکنیک منبت              در این شیوه روی سطح فلز بین موضوع و زمینه حدود دو سانتی متر اختلاف ایجاد می کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا در می آورند و به سبک ریزه کاری تزیین می کنند.

تکنیک مشبک           در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم بر، طرح را ثابت می کنند. بعد به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می دهند و طرح را از زمینه جدا می سازند؛ و کار را مشبک می کنند.

1.جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری   

 برای جدا کردن قیر از بوم های فلزی تخت قیر را سرد می کنند و می شکنند. اما در بوم های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می دهند و جدا می کنند. این کار به روش های زیر انجام می شود.

حرارت دادن       

 برای خالی کردن قیر از بوم های مدور گلدانی یا حجم های هندسی، آن ها را حرارت می دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه گاه چوبی یا فلزی می گذارند و ظرف را حرارت می دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می کنند.

شکستن قیر     

 برای جدا کردن قیر از بوم های مسطح از این شیوه استفاده می شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می شکنند و از ظرف جدا می کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می دهند تا باقی مانده های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می کنند.

 پس از پاگ کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می شویند و خشک و پرداخت می کنند.

7. پرداخت کردن     

  پس از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است(دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می شویند.  در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می شود. در این مرحله باید نکات ایمنی را رعایت کرد.  اسید باید رقیق شود به گونه ای که موجب خوردگی شیء نشود. هم چنین باید از دستکش و ابزارهایی استفاده کرد که به دست آسیب نرسد.

فصل دوم

· تکنیک ها

حال‌ لازم‌ است‌ اشاره‌ای‌ به‌ تکنیک‌ بعضی‌ از دوران‌ هنر قلمزنی‌ داشته‌ باشیم‌ .
در زمان‌ سیتها امر مهم‌ این‌ بوده‌ است‌ که‌ کار کاملا"یک‌ پارچه‌ باشد. فرق‌ عمدة‌ میان‌ تکنیک‌ ساسانیان‌ و سیتهااین‌ است‌ که‌ در هنر ساسانیان‌ فقط‌ فرورفتگی‌ و برجسته‌ کاری‌ نمایان‌ است‌ و صور و خطوط‌ ،آن‌ حالت‌ دقیق‌ راندارند ،حال‌ آنکه‌ در هنر سیتها حتی‌ حالت‌ صورت‌ و چهره‌ کاملا" دقیق‌ است‌ .
در تکنیک‌ سلجوقیان‌ به‌ طرحهای‌ متنوعی‌ برمی‌خوریم‌ و به‌ تبع‌ آن‌ ، شیار و خراش‌ زیاد است‌ . هنرمندان‌ فلزکار سلجوقی‌ گاه‌ چند فلز مختلف‌ رادر هم‌ جا گذاری‌ می‌کرده‌اند که‌ به‌ آن‌ «ترصیع»  می‌ گویند و گاه‌ تصاویری‌ از مینیاتور را با قلمزنی‌ ایجاد می‌کرده‌اند .البته‌ در دورة‌ ساسانیان‌ هم‌ ،هنرمند دو یا چند فلز را باهم‌ به‌ کار می‌برده‌ است‌ ،اما پیدایش‌ شیوة‌ در دورة‌ صفویان‌ به‌ اوج‌ می‌ رسد.
درتکنیک‌ صفویان‌ از طرحهای‌ قالی‌ نظیر ختائی‌ ،اسلیمی‌ ولچک‌ ترنج‌ نیز استفاده

جمع بندی
به سبب نقش بنیادی دنیای فوق طبیعی عالم مثال در نگارگری ایرانی ، آثار بهزاد نیز در همان عالم طراحی و اجرا شده و تقلید از طبیعت در آن مشاهده نمی شود ( در ادامه روش سنتی نگارگری ایرانی ) . بر عکس اتفاقات بسیار مهم دیگری در آثار بهزاد روی داده است که بعنوان یافته های مهم این تحقیق می توان به آنها اشاره کرد . تعمیق و گسترش عالم مثال ، که مهمترین دستاورد هنری و فلسفس بهزاد تلقی می شود . گویی بهزاد با شگردها و تمهیدات هنری خود عناصر دیگری را وارد عالم مثال کرده است . مثل عناصر زندگی روزمذه و پاره پوشان ، بدون اینکه از مختصات استعلایی این عالم کاسته شود . در حقیقت می توان گفت که او این عالم والا را تنوع و گسترش و ژرفایی خاص بخشیده است . این دستاورد مهم کمال الدین بهزاد در نگارگری ناشی از دو اقدام تاریخ ساز است :
- عبور از قراردادهای رایج نگارگری ، که بر طبق آنها حالتها و چهره ها فاقد بیان خاص بود و شخصیتها ، و اغلب حتی در عین نقش متضاد یا متفاوت ، همه حالتی یکسان داشتند . بهزاد بیان حالت ( اکسپرسیونیسم ) را به قلمرو نگارگری و عالم مثال نگارگری وارد کرد . او هم در طراحی نقشها و وظایف و صحنه پردازیها و هم در حالات درونی ، مکنونات و رازهای شخصیتها و صحنه ها را بیان کرده است .
- تبدیل بصری موضوعات تاریخی و ادبی به موضوعات و زندگی روزمره .این اقدام بهزاد نیز دستاورد بزرگب برای نگارگری ایران داشته است . به نظر می رسد که اگر بهزاد در ایران معاصر ، یعنی در قرن پانزدهم هجری قمری و هزاره سوم میلادی ، قصر خورنق را نقاشی می کرد ، از « برجهای » صد طبقه و آسانسورها و انسانهایی با بلوز و شلوار «لی » یا زنان چادری یا مشکی پوش و لباسهای معاصر ایران الهام می گرفت . در حقیقت ، این اتفاق بطور خفیف پیوسته در نگارگری ایرانی در حال رخ دادن بوده است. زیرا هر قوم و هر نسلی و زیبایی شناسی خود را تا حدی بر موضوعات ادبی و هنری تحمیل کرده است . اما بهزاد با کاری پر خطر ، که خارج از مقولات قومی و فرهنگهای مهاجم است ، افراد عادی و زندگی روزمره را بر مضامین ادبی و هنری و اسطوره ای گذشتگان تحمیل کرد و بر آن وسعت و غنایی خاص بخشید .
در حقیقت بهزاد قرائت خود را از قصه ها و ادبیات در قالبی بصری و تصویری عرضه کرد که یا مرتبط با سرگذشت و موقعیت اجتماعی و ذهن عرفانی او بوده است یا اینکه دستاویز تمهیدات بصری خاص مکتب بهزاد را برای نگارگری او فراهم کرده است .
بررسی بهزاد با هر دو رویکرد ، حضور مؤلف و مرگ مؤلف ، حاکی از توجه خاص او به قالب بصری و تصویری یا اصالت اثر اوست و در هر دو حالت به لحاظ محتوایی ، پیوند نمادین زمین و آسمان را در قالبهای بصری تحقق بخشیده است .

نقد و بررسی آثار بهزاد
پس از گزارش اجمالی از آثار بهزاد لازم است از دیدگاه این تحقیق ، نکته های کلیدی زندگی و همچنین آثار بهزاد و عوالم مهم ، مثل طبیعت گرایی و عالم مثالی ، طبقه بندی و سپس آثار او بر اساس رویکردهای مرگ مؤلف و حضور مؤلف بررسی شود .

بررسی نکته های کلیدی زندگی بهزاد
زندگی این هنرمند جاودان از زوایای مختلف قابل بررسی است ، اما سه منظر انتخابی در تحقیق حاضر عبارتست از : موقعیت اجتماعی بهزاد ؛ موقعیت فکری و اعتقادی بهزاد ؛ موقعیت سیاسی و فرهنگی دوران بهزاد .
نخستین نکته و کلید زندگی بهزاد « یتیمی » است . « یتیم » در جوامع سنتی در سطح درون و مظهر بی کسی و مظلومیت و بی پناهی است . یتیمی ممکن است به شخصیت فرد کیفیتی خاص بخشد و به آن تنوع دهد و او را به برگرفتن ایدئولوژی یا نگرشی منحصر به فرد برانگیزد . اما بهزاد یتیم تحت سرپرستی استادی والامقام و هنرمندی بی همتا ، یعنی روح الله میرک ، خطاط و مذهب دوران ، قرار گرفت و جراحت بی کسی و بی پدری او با لطف و محبت استاد کم و بیش التیام یافت . از این رو ، او طعم بی پناهی و محبت را با هم چشید که بخت بزرگ بهزاد بود و انسان دوستی خاصی را در او پدید آورد . اگر چه آن واقعه اندوهناک همه زندگی او را از خود متأثر ساخت . استادان و عرفایی چون سید علی تبریزی و مولانا ولی الله نیز در حق او کم نگذاشتند و از سرچشمه محبت و هنر و دانش خود سیرابش ساختند .
دومین نکته در زندگی بهزاد تاثیر عرفان و عشق به خداوند و حضور او در فضای معنوی و معرفت شناختی خاص هرات قرن نهم هجری قمری است – دوره ای که عرفا و متفکران بزرگی همچون مولانا عبدالرحمن جامی و حافظ ابرو و علی شیر نوایی می زیستند و ارادت و عشق ورزی به ساحت .الای الهی ، جامی ، که متفکر و شارح اندیشه های ابن عربی بود ، و بهزاد و امیر علی شیر را در حلقه ای گرد آورد . در فرقه نقشبندیه ، عبور از زندگی به عرفان قاعده است و این مهم بهزاد هنرمند را به نهایت شوق و وجد می کشاند . عشق به انسان و عشق به خداوند در عرفان بهزاد به یکدیگر پیوست .
شرایط اجتماعی و فرهنگی سومین نکته مهم در زندگی بهزاد است . سلطان حسین بایقرا (812-880 ق ) ، آخرین امیر تیموری ، سی و شش یا سی و هشت سال حکومت کرد و نخبگان توانستند در سایه مدیریت بی همتای وزیر فرهیختة ایرانی او ، امیر علی شیر نوایی، با آرامش به هنر و هنرمندی بپردازند . این وزیر آنقدر هنرمند و دانشمند بود که به جای سرکوب انسانها و بستن دهانها و دوختن چشمها ، بی هیچ عقده و کینه ای ، برگزیدگان فکری و هنری را تحمل و تشویق و حمایت کند ؛ و البته این فضای آرام برای هنرمندان اکسیری بود که حاصل آن گنجینه های شعر و ادب و هنر آن دوران است . در این فضا بهزاد توانست در آثار خود ، انسان دوستی اش را ، که حاصل خاستگاه اجتماعی اش بود ، با افکار عرفانی اش پیوند زند .
در هنگامی که شیبانی خان ازبک به هرات حمله کرد ، بهزاد کوه وار در هرات ماند و همچنان نقاشی کرد ؛ و این در حالی بود که هنرمندان دیگر به شیراز و قزوین کوچ کردند تا آن سرزمینها را سیراب کنند . بهزاد که هرگز متعلق به حاکمان نبود ، چه سلطان حسین بایقرا و چه شیبانی خان ازبک ، هنگامی که شاه اسماعیل صفوی ، جوان هجده ساله زاهد و عارف مسلک ایرانی ، به هرات حمله کرد و شیبانی خان را شکست داد با دل و جان همراه او راهی تبریز شد . جاذبه شاه اسماعیل نه فقط در تشکیل نخستین دولت ملی ایران پس از ساسانیان ، بلکه در آرمانهایی بود که بنیان گذار صفوی مدعی آن بود . این آرمانها با انحای مختلف و با هزار رشته به ایمان و عرفان و آرمانهای بهزاد مرتبط بود – همانها که بهزاد در پی شان تا آسمان روان می شد .
نقش و ادامه تاثیر این ویژگی ها کلیدی را ، که زندگی انسان دوستانه و عارفانه بهزاد را به سمفونی زیبایی از شعر و رنگ بدل کرده است ، با طبقه بندی آثار بهزاد می توان پی گرفت .

بسمه تعالی

تحقیق درس تاریخچه کتابت-ترم 1-استاد پیرستانی

منبع:اینترنت+کتابهای کتابخانه دانشکده هنر فارسان

گردآوری وتنظیم:محسن هادیان

نقد و بررسی آثار بهزاد:

مقدمه
تاریخ نگاری ایرانی ، که شاخه ای از مباحث هنر اسلامی است ، دنیایی پر رمز و راز و پیچیده است که همچون رمانی شیرین و قصه ای هیجان انگیز ، محققان و متفکران را مجذوب خود کرده است .در آسمان نگارگری ایران ، در هر دوره ستاره ای تابان ، هنرمندی بی بدیل ، درخشیده و و اطراف خود را نورافشان کرده است . دوره های سلجوقی و ایلخانی و تیموری و صفوی و قاجاری هر یک به نور ستاره یا ستاره هایی چنین نورانی شده است – نگارگران برجسته ای که سوختند و ذوب شدند تا به نور خود تاریخ و هنر ایران زمین را شکوه و روشنایی ابدی بخشند . مکتب هرات ، متعلق به اواخر دوره تیموری ، یکی از کم نظیرترین مکاتب هنر نگارگری و کمال الدین بهزاد ستاره تابناک آسمان درخشان هرات است .
مورخان هنر و منتقدان ، بهزاد را لحظه ای به حال خود نگذاشتند . سبب این همه اقبال چیست ؟ آیا آثار بهزاد به او هویت خاص بخشیده است که این گونه نظر متفکران و منتقدان را جلب کرده یا تفاوت چشمگیر آثار بهزاد با پیشینیان هنرمندش موجد این توجه ویژه بوده است؟ آیا بیان حالات درون و حرکات غیر قراردادی شاهان و گدایان و عرفا و عشاق یا شکلهای بی بدیل طرح و رنگ و نقش و حرکت و ترکیب بندی این همه جستجوی پر شور و وجد را موجب شده است ؟
نظریه غالب متفکران و مورخان هنر درباره بهزاد این است که او گرایشهای واقع گرایانه و طبیعت گرایانه داشته است . به قول ایشان ، بهزاد در کشیدن انسانها و حیوانات طبیعت گرایی ای را به نمایش گذاشت که بر مشاهده دقیق بنا شده بود . سبک واقع گرایی ( رئالیسم ) یا طبیعت گرایی ( ناتورالیسم ) بهزاد را باید در چارچوب خاص هنر اسلامی ادراک کرد ؛ زیرا نگارگران ایرانی هرگز به سطح گرته بردار صرف اشکال طبیعت تنزل پیدا نکردند ، بلکه در این نوع طبیعت گرایی ، در ترکیب بندی آزادانه تر عمل کردند و گسستی از تزیینات سنتی و انعطاف ناپذیری سبک پیشین به وجود آوردند .
اما آیا نسبت دادن طبیعت گرایی و واقع گرایی به بهزاد شبهه ای نیست که متفکران را اسیر خود کرده است ؟ چه اتفاقاتی باعث شده که منتقدان و مورخان هنر بهزاد را طبیعت گرا و واقع نما تلقی کنند ؟
در اینجا ، با مدد از دو رویکرد مهم در قلمرو نقد مدرن ، این نظریه به بوته آزمایش سپرده می شود تا پاسخی در خور بیابد .

فهرست مطالب

فصل اول : مقدمه و تاريخچه هنر قلمزني در ايران

فصل دوم : تكنيك هاي قلمزني در ايران

فصل سوم:  فلزات و ابزار و مواد مورد استفاده در هنر قلمزني

فصل چهارم : روش اجراي هنر قلمزني

فصل پنجم : استادان هنر قلمزني